bir okurun devrim muhasebesi (kitap eleştirisi)

Çünkü, sirenlerin söylediği bir şarkı için mücadeleyi bırakmak, korkaklık edip kaçmak (evet korkaklık dedim yanlış duymadınız) kendimi, ruhumu, hayallerimi herşeyi şeytana satmak olacaktır.
(Francisco Sanctis’in Uzun Gecesi’nden)

Okuduğum romanlara politik-eleştirel bir bakışla yaklaşmak benim işim değil, dedi bu yazıyı yazan 3.tekir şahıs. Ancak, okuduğunu anlamak kadar anlatabilmekti marifet. Paylaşmadıkça ne anlamı olacaktı? İyi de, dikdörtgen gözlüklerinin üzerinden bakarak ve sıcak, sade ve kopkoyu kahvesinden aldığı yudumun eşliğinde mi ahkamı kesilmeliydi bu romanların? Yok daha neler. Şimdi bu da nereden çıktı dedirten, eleştirmenlere eleştirel bu bakışın, gerçekte eleştirmenin kendisiyle bir alakası yoktur. Olsa olsa eleştirmenle okuru birbirinden ayıran ve onu okur ile yazarın ortasındaki tek bacaklı sandalyeye hapseden anlayışın suçu ve payı vardır bu serzenişte. Halbuki ben okurum. Cümle içinde zamir veya yer belirtgeci (Türk Dil Kurumu beni affetmeyecek!) gibi yer değiştiren, fiilen geniş zamanlara hapsedilmiş haliyle okur. Ara sıra da yazar, yazmış ya da yazacak olan bir eylemlilik hali benimkisi. Neyse, yazar olmak değil okur olmak bu sayfada bu satırları okumanızı sağlayan tarafım. Eleştirmenin en güzel tarafı, konuşmaya veya yazmaya başladıkça “utanma, sıkılma, kırmaktan ve gelecek tepkilerden korkma” halet-i ruhiyesinin yok olması. Bir kez ipler elime geçmişse beni kim susturabilir ki!

Ya dışındasın ya içinde; yoksa Francisco Sanctis olacaksın!
Okur ve yazar arasında sıkışıp kalmaktan ve okur-yazar olmaktan sıkılanlar için ya okur ya da yazar olmak, Francisco Sanctis gibi hayatında ya devrimci ya da evine bağlı sadık koca olmak arasında sıkışıp kalmak gibi bir şey. Çünkü salt okur ya da yazar olmaya çalışmak, sonunda hiçbir şey olamayan Sanctis’in aslında “bir şey” olduğunu ispatlamaya çalışırken verdiği mücadele gibi sonuçsuz, dahası acı bir sonla noktalabilir.

Kahramanımız Francisco Sanctis, aklına güvendiği için ipleri eline bıraktığı güzel karısı ve çocuklarıyla, bir yanda kendisine bahşedilmiş mütevazi işinin verdiği durağanlık, diğer yanda kontrolünün dışında gelişmekte olan dünya düzeninin ortasında, bir zamanlar uğruna mücadele verdiği devrimci günlerinden oldukça uzakta yaşamaktadır. Ta ki bir akşam üstü gelen telefonla hayatı bütünüyle değişene kadar. Eski devrimci günlerindeki gibi gizem dolu bir buluşmanın ardından, iki adresi ezberlemek ve sonra da bu insanların hayatını kurtarmak göreviyle yola çıkmak zorundadır. Bütün gece süren mücadelesinde Sanctis, bir yandan kendi geçmişini, devrimi, mücadele ateşini ve birden bire çıkagelen bu görevi düşünerek ilerler. Sonunda adreslere ulaşır. Kitabın sonunda biz de en az Sanctis kadar yorgun düşmüşüzdür. Onun kadar çabuk kanmamışız, ipuçlarını ondan daha iyi değerlendirmişiz fakat sonunda bizde Sanctis’le aynı sona mahkum olmuşuzdur.

Okuduğu kitabın sınırları dışına çıkarak bakanlar, Francisco Sanctis’in Uzun Gecesi romanındaki olayların bir kaçan-kovalanan ilişkisinden daha derinlerde olduğunu fark edeceklerdir. Sanctis’in uzun gecesi sırasında, geçmişine yönelik geri dönüşlü anlatımlarda devrim mücadelesinden yorgun düşen, daha doğrusu hayatın sıradan adımlarını takip ederek devrimi kendiliğinden olacak ya da başkaları tarafından yapılıp takip edilmesi gereken bir reçete gibi görmeye başlayan Sanctis’in yıllar itibariyle karışan aklına da şahit olmaktayız.

Devrim komşuda pişer, bize de düşer mi?
Seçimlerini yapıp bireysel radikalizmine takma isimler bulabilmişler için her yol devrim! Peki ama ne zaman yapılır bu devrim? Bir sabah uyanınca olunuyor mu devrimci? Şöyle en ateşlisinden, bayrağı eline alıp çıkılınca sokağa, oluyor mu? Ya da ne bileyim, araya yıllar ve yollar girse değişir mi bir devrimcinin insanlığa ve geleceğe bakış açısı?

Bir devrimcinin en büyük günahı ataletidir. Ya da bir devrimcinin başına gelebilecek en büyük hastalık. “Önce kendimizden başlamalı”, “yaş kemale erdi biraz da gençler uğraşsın” tavrı giderek kendini, “herkes kendi kapısının önünü süpürse” devrim oluverecekmiş umuduna bırakıverir. Gençlik yıllarının en ateşlisinden olmasa da harareti devrimcisi Francisco Sanctis aslında yazarın kendisi midir sorusu en başından defedilmelidir. Yazının merkezine ne romanın kurgusu ve akışını, ne de kahramanın gerçekten kim olduğu sorusunu almak istemiyorum. Zaten kahramanın gerçek kimliği de romanın bir yerinde ifşa edilmektedir. Ben burada böylesi bir devrimci anlayışın gençlikten orta yaşa doğru evrilen sakinleşme sürecini masaya yatırabilirim.

Devrim inancı ve isteğinden vazgeçmenin binbir türlü bahanesi vardır. Zaman değişir, politikalar değişir, insanlar da. Zaten küreselleşme almış başını gitmiştir. Büyük Sam Amca yaşlandıkça dikelmiş ve kaslarını şişirerek ağzından alevler çıkartmak suretiyle üstümüze salınmıştır. Kim durdurabilir? Üstelik bizim süpermenimiz değil, kitleselliği yeren, bireysel güce önem veren gazı alınmış gazmanlarımız vardır. Yaşımız otuzlara tırmanırken ve sonrasında ufaktan vazgeçilir bu sevdadan, hani başımıza da bir şey gelmesindir. Artık evde bekleyenlerimiz vardır. Hem sonra giderek demokratikleştiği iddia edilen dünyamızda, binlerce kilometre uzakta, daha adını bile telafuz edemediğimiz beş Kübalı adam için imza vermek de ne demektir. Dünyayı olsa olsa güzellik kurtaracaktır, imzalar değil. (İçsel güzellik efendim kesinlikle abartmıyorum, birgün beni de alırlarsa yarışmaya, dünya barışı diye bağırmazsam Arzu değilim!)

Hay bin kunduz adına! Beterin beterinden çıkarılacak dersi, taşın altında kanayan ele sormalı. Dedim ya binbir türlü bahanesi var devrimden soğumanın, üşümenin ve hatta tabanları yağlayıp kaçmanın. Son dönemde vizyonlarımıza girmiş 12 Eylül veya 27 Mayıs dönemi dizi ve filmlerinden akıllarımızda kalan da tahammülü zor işkence sahneleri değil midir? Hangimiz Deniz Gezmiş’in savunmasında yaptığı konuşmayı merak ediyoruz mesela? Ama yeşil parkalı resminden masaüstü deseni yapanlarımız da olacaktır, olmuştur. Bazıları kapısının önünü böyle süpürüyor.

Klasik müzik dinlerken devrim yapılabilir mi? Devrim, düşünerek mi olur düşüncelerden mi çıkar? Klasik müzik dinlerken değil ama dinledikçe devrim yapılabilir kanımca. Hatta bence devrim Maria Callas haykırırken yapılsın. Konumuza dönelim, bir çırpıda okuyamayacaklar için okusaydı acaba neleri kaçırmamış olacaktı’nın cevabı olarak;

Sanctis’in devrim muhasebesi
Ya dışındasın ya içinde, çaresi yok kardeşim, her akşam böyle içip kederlenip Francisco Sanctis olacaksın. Çaptan düşeceksin, çemberden çıkacaksın.

Peki bu mudur? Bir okur bir kitabı okuyunca sayfaları arasında bunu bulmalıdır denilecek mesaj bu mudur? Hayır, olmasın da zaten. Bu kitabın verip verebileceği en önemli mesaj, geç kalmadan hayat muhasebesini yapmak ve iplerini elde tutmak gerekliliğidir. Anlayan için. Komşularımın plak dinlemeye bize geleceği ve elimdeki torbalarla sokakta nasıl göründüğümü düşüneceğim bir bir akşam üstü benim için hiç yaşanmamış bir akşamüstüdür. Bu anlamıyla, Francisco Sanctis, Elena’dan talimat aldığı saatlerdense, aynı gecenin sabaha karşısında o kapıyı çaldığında daha çok “yaşamıştır” benim için. Ancak, yaşamak için bazen geç kalınır. Aynı, devrim mücadelesinde “bazı kriterler sağlansın, bazı dinamikler harekete geçsin bak hemen yapıveririz devrimi” anlayışında olduğu gibi. Gençler örgütlenip sokağa çıktığında, orta yaş bunalımının kıyısında gezinenlerin tamamının yapmak isteyeceği gibi Francisco Sanctis de bir işaret bekleyip durmuştur yıllarca. Hatta bir keresinde arkadaşının oğlunun yüzünde aramıştır o devrimci ateşi, ancak genç tarafından muhtemelen ajan sınıfına sokulmuştur ve kaçılmıştır kendisinden. Devrim sana gelmezse sen devrime koş sözünü unutmuştur Sanctis.

Devrimciliğin ortasından dışsal bir bakış
Bir kitabın karakteri olarak kitabı okumak çok zahmetli bir iş. Kendinizi "briyantin nasıl kokar ki? sorusuyla başbaşa banyonun ortasında bulabilirsiniz ki çoğu zaman da okuyucu, banyosunda briyantin bulunduran tiplerden değildir. Hay aksi! Sıkı bir devrimcinin okurken, “böyle olunmamalı işte” diyeceği romanda, Sanctis’in kişisel dönüşümü ve iç hesaplaşmasının yanı sıra, devrimden uzaklaştıran toplumsal bütünün analizi de yapılıyor. Gençlik yıllarından kalan mücadele ateşini yıllar sonra nasıl alevlendireceğini kestiremeyen Sanctis’in hatası, bence, nesnel durum analizinden uzakta kalıp, güncel gelişmeleri ideolojik ardplanla birlikte değerlendirememek oluyor.

Okur aforizmaları
Ajan-komplo-cinayet-gizem harmanı, Agatha Christie tadında, Sherlock Holmes inceliğinde yazılmış, hoş, evet bir gecede okunabilir kitabımız Sanctis'in bitmek bilmeyesi gecesinin sonunda gizli bir gerçeği suratına çarpıyor. Yazarı bir sosyalist. Ya da bilmiyorum, “Bir kalem bir pergel bir de çikolata alacağım” çocuksuluğunda, solda duran herkesin sosyalist olmasını istiyorum ben.

İki satırda yazılmış, kırk katıra razı gelinmiş bir hayatın, iki satır arasına sıkışmış adreslerle başlayan ölümcül temposu. Devrimden devşirilmiş devrik düşünceler arasında tek gecede devrilen bir hayat.

Kitap, seni beğendim. Bitip tükenmiş bir devrik hayatın son çırpınışındaki çaresizliği, hesap kitap muhasebesizliğini değil de bir yola çıkış öyküsünü okumuş olmayı tercih edecekler için son söz; Hep kazananların değil, bazen de kaybedenlerin öykülerinde gizli olabilir kazanmak için gereken içsel bütünlüğün nasıl dengede tutulacağı gerçeği. İşte bizim ihtiyacımız olan biraz bu aslında. Ayağa kalkmamız için, kronikleşmiş liberal hıçkırığımızın geçmesi için, biraz da kaybedince bir kez, neleri kaybedeceğimiz konusunda ödümüzün koparılması için kesekağıdından daha iyi bir şeyler gerek.